© 1999-2009 Copy Righted to Erkan Kiraz erkankiraz@yahoo.com. All Rights Reserved.
F. Yavuz Ulugun, who is my staunch bud has been working on Explolers’ Travel Books [Itenararies of Itenarants] for more than one year fingering out every hints & tips on Izmit [Nicomedia] - Kocaeli City, Turkey, ever written ever since ancient times till todays of 2009.
He has published his work with the name of “Seyahatnamelerde Kocaeli & Çevresi [Kocaeli & Peripheries At Itenararies]” and has arranged a presentation luncheon with his close buds at KYOD, Izmit, Turkey. He has given us his gift-book autographed.
It was a splendid masterpice, which beforehand never was thought and done. It was great treasure to whom oneday would like to make deep and detailed research on Izmit city in the days to come. I read the book and learned who has visited my city of Izmit and what has written about it on his Travel Books.
I wished get this excellent book known not only nationally but also internationally by ordinary interested persons and also by academicians. So that I handled and retouched its World Filed with spoken & written consent of F. Yavuz Ulugun, who is one of my staunch buds. Handling and retouching the Word File Version has taken nearly my two or more weeks’ time.
I have uploaded its Word File Version on
Scribd Page: http://www.scribd.com/doc/11318975/Seyahatnamelerde-Kocaeli-Ve-Cevresi-Kocaeli-and-Peripheries-in-Itenararies-FYU-120109
and created a group at
Facebook: http://www.facebook.com/groups/create.php?success=1&customize=&gid=46578954428#/group.php?gid=46578954428.
Izmit [Nicomedia] is an ancient city, that dates back the BC years, even to some it was established more before the Byzantion [later on called as Constantinopolis and Istanbul]. It served as second capital city to Eastern Roman Empire and Emperor Dioclitianus preferred to live.
It also well known all over world with her “First Christian Martyrs”, “St. Barbara”, “St. George” & “St. Panteleon” also with Crusades and added to those with its Bithynian Kingdom, Eastern Roman Empire, Seljuck Turks Empire and Ottoman Empire times.
It is my native city of Izmit [Kocaeli], which was called, named and knows with many diffirent names such as; Astacenus, Astacus, Astagus, Astakenos, Astakos, Astakus, Chodjaly, Cocaeli, Εις Νικομήδεια, eis Nikomedeia, Iskimid, Iskimidt, Ismid Sandjak, Ismid, Ismidt, Ismit, Ismitt, Isnicmid, Isnicomid, Isnimid, Izkimit, Isnikomidya, İsnikomidya, Izmid, Izmidt, Izminik, Izmit, Iznigmid, Iznigumid, Iznikmid, Iznikmit, Iznikomit, is Nikomidian, İskimid, İskimidt, İsmid, İsmidt, İsmit, İsnimid, İzkimit, İzmid, İzmidt, İzminik, İzmit, İzmit Sancağı, Izmit Sancagi, İzmit, İznigümid, İzniğmid, İzniğumid, İznikmid, Koca Eli, Koca İli, Kocaeli İlbaylığı, Kocaeli Ilbayligi, Kocaeli Mutasarrıflığı, Kocaeli Mutasarrifligi, Kocaeli Mutasarriflik, Kocaeli, Kodgea illi, Kodgea-Illi, Kodjaeli, Kodja-Eli, Kodja-Ili, Kodjaili, Koja-Eli, Koja-Ili, Nichomedia, Nicomedia, Nicomédie, Nicomidia, Nigomid, Nigömid, Nikmid, Nikomedeia, Nikomedeya, Nikomedia, Nikomedya, Olbia, Olbianus, Olbiya, Olvia, Olviya, Smits & Νικομήδεια.
*********************************************
Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi
*********************************************
“İçindekiler* Sunuş
* Önsöz - Seyahatnamelerin Sosyal ve Kültür Tarihi Yazıcılığında Yeri ve Önemi
(İbrahim Şirin, Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi)
* Giriş
* En Erken Gezginler
- İÖ 6. yy., Skylax
- İS 18-19, Strabon
- 2. yy., Ptoleimos
- 333, Bordeaux’lu Bir Hacı
- Antonin Çizelgesi
- Peutinger Çizelgesi
* 845, İbn Khordadbeh (Hurdadbi)
* 10. yy., Tellü Mevzeni Ebû Hüseyin Muhammed bin Abdülvahhab
* 1097, Kont Etien de Blois
* 1147, Odo de Deuil
* 1389, Smolensk’li Ignacius
* 1403 & 1404, Ruy Gonzales de Clavijo
* 1433, Bertrandon de la Broquiere
* 1514, Haydar Çelebi
* 1522-1523 & 1533-1536 & 1548-1549 Matrakçı Nasuhi
* 1530-1531, Abu al-Barakat Muhammad Badr al-Din al Ghazzi-Mekki
* 1547, Pierre Belon
* 1547-1550, Pierre Gilles (Petrus Gyllius)
* 1547, Gabriel de Luetz
* 1548, Jacques Gassot
* 1555, Busbecquius
* 1555, Dernschwam
- Gebze Yolu Üzerinde Bulgarlar
- Gebze
- Gebze – Hereke – İzmit Yolu
- İzmit
* 1557, Sidi (Seydi) Ali Reis
* 1557, Wolfgang Müntzner
* 1558, Kutbiddin-Mekki
* 1567, Petrus Villinger
* 1568, Ludwig von Rauter
* 1582, John Newberie
* 1588, Reinhold Lubenau
* 1588, J.E. Dauzats
* 1589, Georg Christoph Fedrnberger
* 1597, John Sanderson
* 1608, Polonyalı Simeon
* 1609, William Biddulph
* 1631, Evliya Çelebi
- Tavşancıl
- İzmit
- Diliskelesi
- Gebze
- Hereke
- İzmit’e İkinci Ziyaret
- Sapanca
- Sakarya Irmağı
- Hersek’e Gezi
* 1632, Jean Baptiste Tavernier
* 1635 & 1648, Katip Çelebi
* 1650, Eremya Çelebi Kömürcüyan
* 1656 Jean Thevenot
* 1670, Thomas Smith
* 1675, Dr. John Covel
* 1675-1676, George Wheler & Jacob Spon
* 1677, Guillaume Grelot
- İzmit
- Çene Suyu
- Diliskelesi
* 1678, Corneille Le Bruyn (Cornelius Bruyn)
- İzmit
- Çene Suyu & Dil Burnu
* 1700, Joseph Pitton de Tournefort
* 1701 & 1703, Aubry de La Motraye
- Tökeli’nin Daveti
- İzmit’e Varış
- Yazıtlar
- Çiçek Tarlası
- Kale
- Veda
* 1705, Paul Lucas
- Tökeli’nin mezar yazıtı
- Tökeli’yi ziyaret
- Mermer Lahit ve Aya Pandaleimon
- İzmit Köyleri & Şifalı Sular
- Satürn Boyası
- Karamürsel
- Lucas’ın yörede not ettiği yazıtlar
* 1736 & 1743, Jean Otter
* 1740 , Richard Pococke
- Hendek – Sapanca
- İzmit
- Eski İzmit
- Çene Suyu
* 1745, Charles de Peyssonel
- Gevize (Gebze)
- Philokrene (Bayramoğlu) Burnu
- Tarjca (Darıca)
- Bozuk Hisar (Eskihisar)
- Dil
- Braca veya Vraca veya Vereke veya Feleke (Hereke)
- İzmit Körfezi
- Nikomedia (İzmit)
- Nİkomedia’nın eski Astakos ve Olbia olup olmadığı konusunda bir arasöz
- Körfezin güney kıyısını kat etmek isteyenler için notlar
* 1765-1795, Bir Fransız Gezgin
* 1777-1782, Dominico Sestini
* 1787, Thomas Howel
* 1790, Jean Baptiste Lechevalier
* 1790-1795, Dallaway
* 1797 & 1802, William George Brown
* 1797, Olivier
* 1799, William Wittman
* 1799, Pouqueville
* 1800, Albay William Martin Leake & General Koehler
* 1804, Joseph Freiherr von Hammer-Prustgall
- İznik – İzmit
- İzmit – Sapanca Kanalı
- Sapanca-İzmit Kanalı Projesi Göz Boyama mıydı?
- İzmit
- Ermeni Mezarlığındaki Yazıtlar
- İmre Tökeli’nin Mezartaşı
- İzmit – Gebze
* 1804-1805, Karl Graf von Rechberg
* 1806, Albay Winterton ve Yeğenleri
* 1807, F. Murhard
* 1807, Ali Bey el Abbasi
* 1807, Adrien Dupré
* 1808, Şeyh Ali Zubari
* 1808, J. M. Tancoigne
* 1809, Paul Ange de Gardane
* 1809, James Justinian Morier
* 1810, Osman Şakir Efendi
* 1810, John Galt
- İstanbul – İzmit Deniz Yolculuğu
- Kandıra ve Kerpe’ye Gezi
- Hacı Köy ve Bey Evi
- İzmit
* 1812, M. Bruce
* 1812, William Ouseley
* 1814, John MacDonald Kinneir
- İstanbul’dan Eskişehir ve Yerma üzerinden Ankara’ya
- Kartal – Gebze – İzmit
- İzmit
* 1815-16 Otto Friedrich von Richter
* 1818, Graf Istvan Szechenyi
- Günce
- Türk Hamamı
* 1819, Marcellus
- Darıca
- Gebze’ye Gezi
- İzmit
- Aya Pandaleimon
- İzmit Körfezi
- Çene Suyu
- Körfez’in Güney Yakası
* 1823, Dr. Robert Walsh
- Kiraz’ın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğu
- Kaya Mezarlar
- İzmit
- Sapanca
- Süt Deresi
* 1825, Joseph-Marie Jouannin
- Jouannin’in Nikomedia’da Bulduğu Yazıt Üzerine
* 1825, Prokesch von Osten
* 1826, Alexandre & Léon de Laborde
* 1827, Josiah Brewer
- Yalova & Dağ Hamamları
* 1828, Serristori
* 1829, Baron Félix de Beaujour
* 1829, George Thomas Keppel Albemarle
- Gebze
- Hersek
- Hersek’ten Kızderbent’e
- Kızderbent’ten Lefke’ye
* 1830, Adolphus Slade
* 1831, Joseph Wolff
* 1830-1833, Callier & Stamaty
* 1832, David Porter
- Diocletianus Sarayı ve Tapınak
- İzmit – Karamürsel
* 1830, Eli Smith & H. G. O. Divide
* 1833, James Baillie Fraser
* 1834 & 1837, Remy Aucher Eloy
* 1836, William J. Hamilton
* 1837, Thomas Allom
* 1837, Baptistin Poujoulat
* 1838, Charles Fellows
* 1838, William Francis Ainsworth
* 1838, Eugene Boré
- Şile
- Kerpe
- Kandıra ve çevresi
* 1843-1844, Philippe Le Bas
* 1843, Charles Texier
- Krallık Dönemi Bithynia
- Roma Vilayeti Bitihynia
- Bizans Dönemi Bithynia
- Müslümanların Hakimiyeti
- İzmit Körfezi Kıyıları
- Tavşandil (Tavşancıl)
- Gebze & Hannibal
* 1841-1848, Heinrich Kiepert ve oğlu Richard (1902)
* 1847, Xavier Hommaire de Hell
- İzmit Körfezi’nde Seyir
- İzmit
- Kent Surları
- Macar Kralı Tökeli’nin Mezarı
- Köseköy
- Sapanca
- Şile – Kandıra
* 1848, Charles Mac Farlane
- Vapurla İzmit’e Yolculuk
- İzmit
- İzmit’te ilk Sosyalist Bildiriler
- Akropol
- Çuha Fabrikası
- İngiliz Mezarları
- Bithynia Tekneleri
- Derbent – Sapanca – Akmeşe
- Tökeli’nin Mezarı
- Hereke Fabrikası
* 1850, Pierre von Tchihatchef
* 1853, James Henry Skene
* 1854, James Porter
* 1856, H. Poole
* 1856, Edmund Hornby
* 1861, Georges Perrot
- İzmit Adı
- Yollar
- Antik Kalıntılar ve Yazıtlar
- İzmit – İznik
- Mudanya
* 1862, Alphonse de Moustier
- Elçilik Teknesi ile İzmit’e Yolculuk
- İzmit’e Veda
- Sapanca - Sophon Köprüsü – Adabazar – Sakarya - Kemer Köprü
* 1862, Kubinyi & Henszlmann & Ipolyi
- Tökeli & İzmit’teki Macarlar
* 1876, Frederick Burnaby
* 1877, Pierre Loti
* 1882, Jules Verne
* 1885, Thomas Stevens
- Gezi Hazırlıkları
- İzmit Postası
- Yolcu Mahkumlar
- İzmit
- Eşkiyalar
- Pilav
- Asya’ya Doğru
- Kafkasyalı Göçmenler
- Sapanca
* 1888, Kalman Thaly & Ignac Kunos
- Trenle İzmit’e Yolculuk
- Tökeli’nin Mezarı
* 1890, Dr. Edmund Naumann
- Gebze – İzmit – Adapazar
* 1893, Vital Cuinet (İstatiksel Verilerle Kocaeli)
- Gebze ve Şile
- Hereke Fabrikası
- Gebze Kazası
- Darıca Nahiyesi
- Şile Kazası
- İzmit Mutasarrıflığı
- İzmit Merkez Kazası
- Bağçecik Nahiyesi
- Kara-Mursal Kazası
- Yalova Nahiyesi
- Ada-Bazar Kazası
- Sabanca Nahiyesi
- Ak-Yazı Nahiyesi
- Hendek Nahiyesi
- Kandere (Kandıra) Kazası
- Şeyhler Nahiyesi
- Keymas (Kaymas) Nahiyesi
- Karasu Nahiyesi
- Ağaçlı (İncirli) Nahiyesi
- Ak-Abad Nahiyesi
- Geyve Kazası
- Ak-Hisar (Pamukova) Nahiyesi
- Taraklı Nahiyesi
* 1890, Ahmed Midhat
- Yelkenkaya Burnu, Körfez’e Giriş
- Çavuş Üzümü
- Çiroz Yapımı
- Tavşancıl
* 1893 & 1900, Walther von Diest
* 1895, Baron von der Goltz
* 1896, Ernst Kalinka
* 1900, Rudolf Fitzner
* 1903, Lajos Szadeczky-Kardoss
- Macarlar
- Karatepe Köyü
* 1907, Gertrude Bell
* 1910, Banfe
* 1911, Frederick George Aflalo
* 1877 & 1911 & 1915, Andreas David Mordtman
* 1911, Ignaş Kunoş
* 1912, Eugene Dallegio
* 1916, Franz Carl Endres
* 1915-1919, Nogales Méndez
* 1921, W. Endriss
* 1934 & 1957, Nahid Sırrı Örik
- İzmit’te İki Gece
- İzmit İskelesi
- Hünkar Kasrı & Atatürk Heykeli
- Orhan Cami
- İzmit Limanı
* 1941, Karl Dörner
* 1961, Ekrem Hakkı Ayverdi
- Kandıra Çandı Yapıları
- Adapazarı Çandı Yapıları
- İzmit Çandı Yapıları
- Gebze Çandı Yapıları
* 1995, John Ash
* 2000, John Freely
Önsöz
Seyahatnamelerin Sosyal ve Kültür Tarihi Yazılığında Yeri ve Önemi
İbrahim Şirin*
Aynı zamanda yüksek ve ciddi bir bilim de olan Yolculuk, bizi kendimize geri getirir. Albert Camus
Bu gün bütün dünya seyahat ediyor. Her zaman, her yerde yolculuğa çıkılıyor. Bir zamanlar eşsiz ve önemli bir olay olan seyahat, artık bir alışkanlığa dönüştü, hayatın bir parçası haline geldi. İnsanlar yalnızca gezmek için seyahat etmiyor, yola çıkmak için çeşitli nedenleri ve amaçları var. İş seyahatleri, aile ziyaretleri, kültür spor, dinlenme ve tatil amaçlı seyahatler, inceleme gezileri… Türlü neden, çeşitli amaç. Yine de o büyük seyyahlara pek rastlanmıyor artık. Bir zamanlar insanlar seyahat etmek için seyahat ederlerdi. Seyahat etmek başlı başına bir amaçtı, bu uğurda dağlar, çöller ve denizler aşılır, yabancı yöreler, kentler, insanlar, gelenek göreneklerle tanışılırdı. Seyyahların piri fanisi İbni Batuta’nın seyahati tam çeyrek asır sürmüştü. Yolculuk eğitim, bilgi ve görgünün bir parçasıydı. Houarı Touatı, seyahati özellikle ortaçağda bir âlim uğraşı olarak ele alıp yorumlar.[1] Yıllar süren tehlikeli seyahatler kendi dışında kalan dünyaya yapılan bir yolculuktan çıkıp seyyahın kendine, kendi dünyasına yaptığı bir yolculuğa dönüşür.
Uzaklara duyulan özlem ve bilinmeze duyulan merak, insanların giderek daha uzun yolculuklara çıkmasına, ciltler dolusu seyahatname ve sayısız harita yapılmasına neden oldu.
İnsanları seyahatin bütün tehlike ve zorluklarını göze alıp yola çıkmaya teşvik eden güdüler birbirinden çok farklıydı. Yüzyıllar içinde bu güdüler değişti. Bazen bu güdüleri merak, bazen macera tetikledi. Bazen keşif, bazen kar hırsı, bazen de eğlence. Seyahat bazen de burjuvanın kendini diğerlerinden ayrı göstermesinde bir araca dönüştü. Avrupa’ya giden Osmanlı seyyahları 1850’lerde seyahat etmenin önemine dikkat çekerler.
Seyyah, gezerek edindiği tecrübeyi seyahatnamesinde okuyucusuyla paylaşır. Gezi yazısı bu bağlamda edebiyatın kendisi kadar eskidir. Biri seyahatini anlatırken diğerleri de onunla birlikte yolculuğa çıkmış kadar olur. Seyahatname edebiyatın bir parçasıdır. Aynı zamanda kültür tarihçiliğin de önemli bir malzemesini oluşturur. İnsanın tarihi kadar eski olan seyahatin ve seyahatnamelerin yeterince incelendiğini söylemek zordur. Seyahatnamelerin analitik bir metotla ele alınıp incelenmesi insanın tarihinin yazılması açısından önemlidir. Zihniyet tarihinin kurucusu Lucien Febvre, aşkın, ölümün, acımanın, zulmün, sevincin tarihine sahip olmadığımızı; ölümün tarihinin yazılmasının gerektiğini vurgular.[4] Seyahatnameler tam da Febvre’nin işaret ettiği gibi tutkuların, duyguların tarihinin yazılması için önemli malzeme içerir. Osmanlının ölüm ve yaşam karşısındaki tavrını Osmanlı arşiv kayıtlarında her hangi bir defterden çıkarmak güç, belki de imkânsızken seyahatnameler çok zengin bir içerikle önemli bir veri niteliğindedirler. Seyahatnameler, tarihçiye tutkunun, acının, hissin tarihini yazmasında vazgeçilmez bir kaynaktır.
Seyyahın kimliği, seyahati hangi dürtülerle ne zaman yaptığı çok önemlidir. Türkiye ile ilgili ilk Batılı gözlemler, Türklere esir düşen daha sonra kurtulanların ya da Osmanlı ülkesinde her hangi bir suçtan dolayı hüküm giyenlerin Schildberger, Krafft, Schmidt ve Seideln gibi yazarların gözlemleridir. Bunlara daha sonra Osmanlı ülkesine elçi olarak gelen Busbecq, Schweigwer, Dernschwamn ve Gerlech gibi görevliler katılır. Avrupa insanı, seyyahların gözlemleriyle Osmanlı hakkında bilgi edinir. Gözlemler, Avrupa’nın Osmanlı dünyasına karşı duyduğu tarihi ön yargıları beslemiş ve güçlendirmiştir. Dünya ticaret ağına Osmanlının eklemlenmesiyle tüccarlar mallarını satmak için Osmanlı ülkesine gelmeye, gözlemlerini yazmaya başladılar. Chevalier D’arvieux, gibi tüccarları, J. J. Spon gibi arkeolog J. Piton de Tournefort gibi botanikçi meraklı araştırmacılar, Thomas Smith ve H.F.G. Paulus gibi misyonerler ve rahipler, Grand de Nerval, K. Humsun ve Edmondo De Amicis gibi edebiyatçılar takip etmiş ve Doğuyla ilgili yüzlerce seyahatname yazılmıştır.
Oldukça farklı amaçlarla gelen seyyahın bıraktığı bu seyahatnameler nasıl tarihçinin yararlanacağı bir metne dönüşür? Seyyahın kendi dışındaki dünyaya karşı duyduğu ön yargı, gözlemlerini belirler ve etkiler. Rönesans’a kadar Avrupa kendi dışındaki dünyayı özellikle Osmanlı’yı barbar, kan emici olarak algılar. Rönesans’ta bu algı yerini yenilmez Büyük Türk’e bırakır. Doğu pek çok açıdan Avrupa’ya örnek olunacak bir mekândır. Aydınlanma, sanayi devrimi bu algıyı değiştirir. Doğu özellikle Osmanlı, despotizmin, tembelliğin, kaynağıdır. Bu haliyle sömürülmeyi hak eder. Avrupa’nın kendi dışındaki dünyaya bakışı seyyahların metinlerine de yansır. Avrupa dışında her yerin cennet olduğu ve Christoph Colomb’un yeni bir kıtayı keşfetmesine neden olan düşünce, zamanla Avrupa’nın yeryüzü cenneti olduğu, Avrupa dışında her yerin kötü olduğu bir imgeye dönüşür. Bu dönüşümü seyyahların metinlerinde görmek mümkündür. Seyahatnameler Batı’nın hegemonik bir özne olarak kendini inşa etmesinde kullanılır. Oryantalist yaklaşımda seyyahların önemli bir etkisi vardır. Bu anlamda seyahatnameler kullanırken kullanıcıların çok dikkatli olması gerekir. Seyahatte anlatılanın ne kadar tarihi gerçeği yansıttığı ne kadar seyyahın hayali olduğunun ayrımını yapmak gerekir. Seyyahın verdiği bilgileri başka kaynaklarla da doğrulamak gerekir.
Avrupalı gezginlerin eserlerini inceleyen çalışmalara değinecek olursak: Tülay Reyhanlı, İngiliz Gezginlerine Göre XVI Yüzyılda İstanbul’da Hayat (1582–1599) Ankara, 1983 çalışması bu alanda yapılan ilk çalışmalardan biridir. Nazan Aksoy’un Rönesans Avrupa’sında Türkler, İstanbul 1990 çalışması, Stephane Yerasimos’un Les Voyageurs Dans L’empire Ottoman (XIV- XVI ), Ankara 1991 çalışması bu alanın el kitabı mahiyetinde bir çalışma olarak önemini korumaktadır. Necla Arslan’ın, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul 18 Yüzyılın Sonu ve 19 Yüzyıl, İstanbul, 1992 çalışması Gülgün Üçel Aybet’in Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları, İstanbul, 2003 çalışması sosyal tarih çalışmalarında seyahatnamelerin kullanımına önemli bir örnektir. Ayet, özellikle 1530–1699 tarihleri arasında Osmanlı ülkesinde bulunmuş seyyahların eserlerini kullanmıştır.
Seyahatnameler sosyal ve kültür tarihçilerinin dikkatini çektiği kadar özellikle kent tarihçilerinin kaynak olarak kullandığı metinlerdir. Mehmet Önder, Seyahatnamelerde Konya, 1948, Sibel Ercüment, XIX Yüzyıllarda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta Karadeniz, Hacettepe Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Ankara, 1991, Veysel Usta, Gezginlerin Gözüyle İzmir XVIII. Yüzyıl, İzmir,1996, Pınar, Gezginlerin Gözüyle İzmir XIX Yüzyıl I-II, İzmir, 1996, Pınar, Gezginlerin Gözüyle İzmir XVII. İzmir 1998, İlhan Pınar, 19 Yüzyıl Anadolu Şehirleri: Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir, İzmir, 1998, Veysel Usta, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Trabzon, 1999, Nurşen Günaydın, Raif Kaplan, Seyahatnamelerde Bursa, Bursa 2000, Osman Eravşar Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri, 2000, M Şefik Korkusuz, Seyahatnamelerde Diyarbakır, Diyarbakır, 2003, Leyla Doğan Peker, İngiliz Seyyahların Seyahatnamelerinde (17 ve 20 Yüzyıllar arası) Bursa, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2003, Health W. Lowry, Seyyahların Gözüyle Bursa, Çeviren, Serdar Alper, İstanbul, 2004 çalışmaları seyahatnamelerin kent tarihi çalışmalarında önemini göstermektedir. Bu çalışmaların sayısının artırılması gerekmektedir.
F. Yavuz Ulugün’ün elinizdeki Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi çalışması, Kocaeli tarihi çalışan araştırmacılara önemli bir kaynak niteliğindedir. Ulugün çalışmasında milattan önce 6. yüzyıldan günümüze Kocaeli ve çevresini gezen yaklaşık Avrupalı, Macar, Arap ve Osmanlı 150 seyyahın seyahatnamesindeki Kocaeli ve çevresiyle ilgili kısımları okuyucuya sunmaktadır. Kocaeli kent tarihi yazımında bu metinler önemli olmakla birlikte seyyahın ön yargıları da dikkate alınmalıdır. Özellikle Kocaeli nüfusuna dair verdiği bilgiler diğer kaynaklarla doğrulanmalıdır. Aksi takdirde önemli yanlışların yapılması kaçınılmazdır.
Giriş
Annem ve merhum babama
İlimiz tarihi hakkında bilgi edinmek için yola çıktığımızda gördük ki aslında oldukça önemli bir tarihsel geçmişin mirasçılarıyız. Bu kitapta da kentsel tarihimizdeki kimi boşlukları doldurabileceğine inandığım, yöremizi ziyaret eden gezginlerden örnekler sunmaya çalıştım. Kimisi uğrayıp geçmiş, kimisi ise oldukça uzun kalıp detaylı bilgiler vermiş. Ne yazık ki, bugüne değin bölgemizle ilgili seyahatnameler nerdeyse hiç dilimize çevrilmemiş. Bu yapıtta yer alanların nerdeyse tamamına yakını tarafımdan çevrildi. Ancak Graf Istvan Szechenyi’nin 1818 yılı seyahatnamesi, Sn. Ali Ayvaz’ın Almanca’dan akıcı çevirisi ile bu yapıtta yer aldı.
Çevirilerine gerek duymadığım bölümleri “…” noktalaması ile belirttim. Kimi gezginleri tespit etmeme karşın ne ilk, ne de ikinci elden gezi notlarına ulaşmam mümkün olmadı. Yine de daha sonraki araştırmacılar için bir ipucu olması için onlardan da söz ettim. Bazen gezi notları içinde çizim ya da fotoğraflardan söz edilse de ne yazık ki elimdeki kimi baskılarda yoktular. Ben de bu eksikliği o döneme ait başka fotoğraf ve çizimlerle gidermeye çalıştım. Bu vesile ile elindeki Yıldız Arşivi fotoğraflarını veren Sn. Prof. Atilla Çetin’e çok teşekkür ederim.
Bu kitapta, gezginlerin notlarını yorumlama yönteminden özellikle kaçınarak, böylesi bir yapıtın kentimiz için ilk olması nedeniyle, gezginlerin kaleminden çıkan sözleri “italik” olarak doğrudan aktardım ancak çok gerekli durumlarda dipnotlar ekledim. Kendi eklediğim dipnotlarının önüne gezginlerin dipnotları ile karışmaması için “Y.U.” ibaresini koydum.
Gezginleri kronolojik bir sıralama içinde sunmaya çaba gösterdim ancak kimi gezginlerin yöremizi ziyaret yıllarını kesin olarak tespit edemedim, bu durumda yaklaşık yıl ya da eserin yayın tarihini esas aldım ancak yanına (?) işareti koydum. Açıktır ki birkaç yıl farklılık olabilir.
Fransızca orijinali dahi hiç yayınlanmamış ve konu el yazması ilk kez benim Türkçe’ye çevirimle bir kitap olarak gezginler literatürüne eklenmiş olan Peyssonel’in “1745 Yılında İzmit ve İznik’e Yapılmış Bir Gezi’nin Öyküsü” adlı yapıttan, bu kitaba yalnızca İzmit ve çevresi ile ilgili bölümleri dahil ettim.
Gezi Notları, yerli ya da yabancı gezginlerin gittikleri bölgenin güncel ve tarihsel dönemlerine ait gözlemledikleri ve derledikleri bilgileri yazıya dökmelerinden oluşurlar. Strabon örneğinde olduğu gibi antik döneme ait Anadolu gezi notları, bir anlamda merak ve tanıma isteğine, ya da Skylax örneğinde olduğu gibi askeri bir göreve dayanırken Orta Çağ’da Haçlı Seferleri ve Arap Gezginler açısından da diplomatik görevler gibi nedenlere dayanmaktadırlar.
Kimi zaman, farklı gezginler aynı ya da yakın zaman dilimi içinde gelmiş olsalar da görevleri ya da bakış açıları farklılığı nedeniyle, aktardıkları bilgilerin öncelikleri farklı olabilmekte. Kimi arkeoloji ya da tarihi ön planda tutarken, bir diğeri bitki örtüsü ya da sosyal yaşamla daha yakın ilgilenebilmektedir.
15. yy. sonuna doğru Osmanlı topraklarında gezgin patlaması yaşanır. 16. yy. sonlarında ise Osmanlı toprakları üzerinden Hindistan’a giden ticaret yolunun önem kazanması bir başka nedendir. Ancak bu uzun geziler oldukça masraflıdır ve genellikle diplomatik görevliler, hacılar ve soylular tarafından yapılabilmiştir.
17. yy. gezi notlarında ise Rönesans’ın etkisi vardır. Amaç, yeni coğrafi keşifler ve toplumsal aydınlanmadır. Osmanlı’nın yükselişi bir yönden korku yaratırken öte yandan da tanıma merakını da uyandırıyordu. 19. yy’da deniz ve demiryolları ile gezilerin daha kolaylaşması sonucu elde edilen bilgiler, bilimsel kullanımlarının yanı sıra emperyalist, ticari ve misyoner politikalara da hizmet ediyordu. Bu nedenle kimi gezginlerde taraflılık kolayca fark edilebilmektedir. Bir kısmının amacı da özellikle Osman Hamdi Bey tarafından 1884 yılında çıkartılan Asar-ı Atika Nizamnamesine kadar, eski eser toplayıp götürmektir. Osmanlı seyahatnameleri ise oldukça azdır. En bilinenleri Evliya Çelebi, Kâtip Çelebi ve Lâtifî'dir.
Kimi zaman da “gezgin yazarlar” kadar olmasa da “gezgin ressamlar” da görülmektedir Gezi notlarına ek resim, gravür, taş baskı ve daha sonraları da fotoğraflar görülmektedir ki bunlar Anadolu kentleri ve ören yerlerindeki kimisi günümüze ulaşamamış antik tapınak, hamam, su kemerleri, tiyatro gibi mimari yapıların yanı sıra arkeolojik eserlerin ayrıntılarını gösteren parça, yazıt, sunak ve lahit gravürleri hakkında önemli bilgiler sunmuşlardır. Kent betimlemelerinin yanı sıra, kale gibi savunma alanlarına da ayrıntılı olarak yer verilmesi ise kimi zaman stratejik amaçlar taşıdıklarını da göstermektedir.
Kocaeli, Bizans İmparatorluğu doğu sınırlarını çeviren konumu nedeniyle, Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde, pek az gezginin tercih ettiği bir güzergâh olmuştur. Yine de ilk çağlardan beri ama özellikle de XVII. yy. ve sonrasında birçok gezgin İzmit’ten geçmiştir. Ancak, olasılıkla kent artık görülebilir kalıntılara sahip olmadığından veya toprak altında kaldığından ya da yalnızca bir mola noktası olarak kullanıldığından, kimi gezginler pek fazla bilgi aktarmamışlar. Yine de bu yüzyıla ait gravürler ve anılar İzmit’in, ticareti gelişmiş olan, bayındır bir kent olduğu görüntüsünü sunmaktalar.
Gezi notlarının, tarihsel kaynak olarak kabul edilebilirlikleri de gezginlerin yorumlarını kendi kültürel birikimleri ve bakış açılarıyla yaptıkları savı nedeniyle bir tartışma konusudur. Ancak öte yandan Osmanlı arşivleri ve seyahatnameler dışında, Osmanlı ve Anadolu toplumsal yaşamı hakkında kaynaklar sınırlıdır. Kaldı ki Osmanlı resmi tarihçilerin kaleme aldıkları kroniklerin, genellikle askeri seferler, siyasi ve diplomatik ilişkiler ile kısıtlı olduğu göz önüne alınırsa gezi notlarının tarihsel ve toplumsal topografya, coğrafya, sosyal yaşam ve kent mimarisi hakkında ayrıntılar içerebildikleri görülür. Öte yandan İzmit gibi yüzyıllar boyunca sürekli yoğun göç alan ve göç veren bir kent için, yitirilmiş kent belleğinin onarılmasında önemli katkıları vardır.
Kimi gezginler, bazen Grekçe yazıtları olduğu gibi not edip bırakmışlar, bu yapıtta bunların Latin harflerine transkripsiyonu ve kimisinin Türkçeye çevirileri Sn. Muhittin Bakan tarafından yapıldı, yanı sıra redaksiyonuna katkı verdi. Hiç bir zaman esirgemediği bu özel katkılarına içten teşekkürler. Bir başka özel teşekkür de Sn. İbrahim Şirin’e, öneri ve katkıları bu yapıta son halini verdi. Ayrıca “önsöz”ün yazımını üstlendi. Şahsım ve yerel tarih dostları olarak kendisine sonsuz teşekkür borçluyuz. Son bir teşekkür de kitabın basımını üstlenen İzmit Rotary Kulübü Yönetim Kurulu ve saygıdeğer üyelerine. Sayelerinde kentimiz tarihi ile ilgili yeni bilgiler gün ışığına çıktı.
Umarım hoşunuza gidecek bir eser olmuştur.
F. Yavuz ULUGÜN, İzmit, 01.02.2008”..
Notlar:
İbrahim Şirin, Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakultesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi
[1] Houarı Touatı, Ortaçağda İslam ve Seyahat, Çeviren Ali Berktay, İstanbul, 2000.
[2] Seyahatnâme-i Londra, İstanbul, 1259, s. 28
[3] Wilfried Löschburg, Seyahatin Kültür Tarihi, Çeviren, Jasmin Traub, Ankara, 1998, s. 8
[4] Febvre’nin izinde Fransız Türkologlar Osmanlı’da ölümün tarihini yazma girişiminde bulundular.bknz Gilles Veinstein, “Önsöz”, Osmanlılar ve Ölüm,Hazırlayan, Gilles Veinstein, Çeviren Ela Gültekin, İstanbul,
2007, s.11.
***********************************************************************************
© Copyright 1999-2000-2009. http://erkankiraz.blogspot.com/. Pictures, Documents, Materials, Stories, Ottoman Archives, Turkish Republic Archives or Other Information & Knowledge in this page may not be reproduced in any form without expressed written permission from Erkan Kiraz, nor may it be sold or otherwise transferred to third parties.
For whatever aims they could not be copied, recopied, distributed, redistributed, used or reused on any written documents, texts, undergraduate certificates, bachelor's degrees, bachelor's levels, books or in any kind of digital or electronically environments & media, either they are regarded as profit-gaining or non-profit gaining or educational purposes.
© 1999-2009 Copy Righted to Erkan Kiraz
erkankiraz@yahoo.com. All Rights Reserved.Erkan Kiraz, Email: erkankiraz@yahoo.com provides all those stories at http://erkankiraz.blogspot.com/, http://www.scribd.com/my_docs, http://erkankiraz.multiply.com & http://www.panoramio.com/user/2404315.
Posts
